पारवेकरांचा वाडा

-अविनाश दुधे

पारवेकर घराणं हे विदर्भ-मराठवाड्यातील मोठं प्रस्थ. यवतमाळ जिल्ह्याच्या पांढरकवडा तालुक्यातील पारवा येथील हे पारवेकर एकेकाळी विदर्भ-मराठवाड्यातील सर्वात मोठे इजारदार होते. मुघल राजवटीने त्यांना या भागाची इजारदारी बहाल केली होती. पुढे निजाम सरकारने ती कायम ठेवली. इंग्रजांच्या काळातही या भागातील ‘सरकार’ म्हणजे पारवेकरच होते.

पांढरकवडा (केळापूर) आताचा आर्णी विधानसभा मतदारसंघ आदिवासींसाठी राखीव होण्याअगोदर या संपूर्ण परिसरावर पारवेकर घराण्याचेच राज्य होते. त्यांच्याच घराण्यातील सदस्य आमदार म्हणून निवडून येत असत. कुटुंबातील बाबासाहेब आणि आबासाहेब पारवेकर हे गाजलेली नाव. बाबासाहेबांनी पांढरकवडा ,पारवा आणि इतर अनेक ठिकाणी शाळा, महाविद्यालयांची स्थापना केली. बाबासाहेब हे स्वातंत्र्यापूर्वी जनपद काळात आमदार होते. पुढे महाराष्ट्र स्थापनेनंतर आबासाहेब पारवेकर आमदार झाले. ते उपमंत्रीही होते. नंतर अण्णासाहेब पारवेकर, पुढे नीलेश पारवेकर व त्यांच्या निधनानंतर काही काळ त्यांच्या पत्नी नंदिनी पारवेकर आमदार होते.

आबासाहेब पारवेकर मंत्री असण्याच्या काळात त्यांनी सायखेड धरणाची निर्मितीसाठी प्रयत्न केले. जोर लावला. त्याचा या परिसरातील शेतकऱ्यांना फायदा झाला. आबासाहेब व एकंदरीतच सर्व पारवेकरांच्या काळात कला व सांस्कृतिक घडामोडींना कायम प्रोत्साहन देण्यात आले. दीनानाथ मंगेशकर, वसंतराव देशपांडे व इतर अनेक गाजलेले कलावंत त्या काळात पारव्यात येऊन गेलेत. गणेशोत्सवाच्या काळात अनेक चित्रपट कलावंतही पारव्यात हजेरी लावत. वीज येण्यापूर्वीच्या त्या काळात जनरेटर लावून दहा दिवस संपूर्ण गाव प्रकाशाने उजळून निघत असे. आबासाहेब पारवेकर हे त्यांच्या औदार्यासाठीही ओळखले जातात. अनेकांना मुक्त हस्ते त्यांनी आर्थिक मदत केली आहे. त्यांच्या या स्वभावामुळे त्यांनी पंचक्रोशीतील हजारो कुटुंब आपल्या घराण्यासोबत जोडून ठेवलेत.

आज पारवेकर कुटुंबातील कोणी आमदार-खासदार नसले तर अजूनही या कुटुंबाचा आब कायम आहे. सध्याचे या कुटुंबाचे प्रमुख माजी आमदार जवाहर उर्फ अण्णासाहेब पारवेकर यांना अजूनही अनेक जण ‘मालक’ म्हणूनच संबोधतात. या भागातील लोकप्रतिनिधी त्यांच्याकडे नियमित हजेरी लावतात आणि नावापुरता व कामापुरता का होईना सलाम ठोकतात आणि निवडणुकीत त्यांची मदतही घेतात.यवतमाळ येथे अनेक वर्षे पत्रकारिता करत असताना या घराण्याबद्दल अनेक कथा-दंतकथा ऐकल्या होत्या. त्यांचा ३५० वर्ष जुना वाडा व त्याच्या वैभवाच्या कहाण्याही कानावर होत्या. मात्र कामाच्या व्यग्रतेत पारवा येथे जाणे झाले नव्हते. काल टिपेश्वर अभयारण्यात जाण्याचे ठरले तेव्हा टिपेश्वरचा वाघ पाहण्यापेक्षा नजीकच असलेला पारव्याचा वाडा पाहण्याची उत्सुकता अधिक होती.

एकेकाळी गढीवर वसलेला आणि चारही बाजूने दगडी तटबंदी असलेल्या या वाड्याचे काळाच्या ओघात वैभव ओसरले असले तरी एकेकाळी याचा दिमाख काय असेल हे चटकन लक्षात येतं. पारवेकर घराण्यातील नवव्या पिढीचे सदस्य सुहास पारवेकर यांनी स्वागत करतांना वाडा दाखवला. ते म्हणाले, ‘१९७४ पर्यंत ६६,००० एकर जमीन आमच्या कुटुंबाजवळ होती. नंतर सिलिंगमध्ये हजारो एकर जमीन गेली. विनोबांच्या भूदान चळवळीला हजारो एकर जमीन दान दिली. अनेक सरकारी कार्यालये, पोलीस स्टेशन, मंदिरे व इतर अनेक गोष्टींसाठीही जमिनी दिल्या. अनेक एकर जमीन कुळांच्या नावावर चढली’ पारवेकरांच्या या वाड्यात आज शंभरपेक्षा अधिक खोल्या आहेत. दरवर्षी गणेशोत्सवादरम्यान देशभर विखुरलेले पारवेकर कुटुंब या वाड्यात एकत्रित येतात. या वाड्याच्या मागच्या बाजूला परिवारातील दिवंगत सदस्यांचे समाधीस्थळ आहे.कुटुंबाचे सध्याचे प्रमुख अण्णासाहेब पारवेकर यांची चुकामूक झाली. त्यामुळे घराण्याचा सविस्तर इतिहास व कथा-दंतकथांची खात्री करता आली नाही.

पारवेकरांचा नजीकच्याच पहापळ येथेही अतिशय देखणा असा वाडा आहे. हाही वाडा भरपूर जुना आहे. येथेही भरपूर खोल्या आहेत. अण्णासाहेब पारवेकरांनी सध्या या वाड्याच्या नुतनीकरणाचे काम हाती घेतलेय. हा वाडा त्यांनी अगदी चकचकीत केला आहे. गावकरी कौतुकाने याला मालकांचा ‘व्हाईट हाऊस’ म्हणतात. कित्येक एकरात पसरलेले पारवेकारांचे असे वाडे, हवेल्या, बंगले राज्यात व राज्याबाहेरील अनेक शहरात आहेत. तो कुलूपबंद असल्याने तो बाहेरूनच पाहता आला. या वाड्याचे नुकतेच नूतनीकरण करण्यात आले आहे.