सेवाग्राम आश्रमाची ८० वर्षे

१९३६ ते १९४६ ही दहा वर्षे विदर्भातील सेवाग्राम हे चिमुकलं गाव देशाची अनधिकृत राजधानी होती. त्या काळात देशावर राज्य करणार्‍या सर्वशक्तिमान ब्रिटिश सरकारपासून देशातील लहानथोर सगळ्यांचं केंद्रस्थान केवळ सेवाग्राम आणि सेवाग्राम होतं. स्वातंत्र्यलढय़ाचे नायक पंडित जवाहरलाल नेहरू, वल्लभभाई पटेल, मौलाना अबुल कलाम आझाद, राजेंद्र प्रसाद, बादशहा खान, सी. राजगोपालचारी, सरोजिनी नायडू, आचार्य नरेंद्र देव असे सारे दिग्गज नियमित येथे पायधूळ झाडत असत. केवळ नेतेच नव्हे, तर वेगवेगळ्या क्षेत्रात काम करणारे कार्यकर्ते, समाजसेवक, उद्योजक, कलावंत, शिक्षक, शास्त्रज्ञ अशी हजारो माणसं चेटूक झाल्याप्रमाणे येथे येत असत.याचं कारण या सार्‍यांवर जादू करणारा ‘महात्मा’ येथे होता.
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………….१९३६ ते १९४६. भारतीय स्वातंत्र्यलढय़ातील

ही निर्णायक वर्ष या संपूर्ण दशकात विदर्भातील वर्धा या जिल्हा ठिकाणापासून आठ किलोमीटर अंतरावरील सेवाग्राम हे चिमुकलं गाव देशाची अनधिकृत राजधानी होती, हे सांगितलं तर आजच्या पिढीचा चटकन विश्‍वास बसणार नाही. ती दहा वर्षे देशावर राज्य करणार्‍या सर्वशक्तिमान ब्रिटिश सरकारपासून देशातील लहानथोर सगळ्यांचं केंद्रस्थान केवळ सेवाग्राम आणि सेवाग्रामच होतं. स्वातंत्र्यलढय़ाचे नायक पंडित जवाहरलाल नेहरू, सरदार वल्लभभाई पटेल, मौलाना अबुल कलाम आझाद, डॉ. राजेंद्र प्रसाद, बादशहा खान, सी. राजगोपालचारी, सरोजिनी नायडू, आचार्य नरेंद्र देव असे सारे दिग्गज नियमित येथे पायधूळ झाडत असे. केवळ नेतेच नव्हे, तर वेगवेगळ्या क्षेत्रात काम करणारे कार्यकर्ते, समाजसेवक, उद्योजक, कलावंत, शिक्षक, शास्त्रज्ञ अशी हजारो माणसं चेटूक झाल्याप्रमाणे येथे येत असतं. याचं कारण… या सार्‍यांवर जादू करणारा ‘महात्मा’ येथे होता. आपल्या सार्‍या प्रश्नांची उत्तर येथे मिळतील, असा ठाम विश्‍वास असणार्‍या वेगवेगळ्या प्रांतातील हजारो माणसांची जत्रा येथे दररोज भरत असे. येथे केवळ स्वातंत्र्यलढय़ाची आखणी होत नव्हती, तर भविष्याची स्वप्नही विणली जात होती. स्वतंत्र भारतातील गावं कशी असतील, ती गावं स्वयंपूर्ण कशी होतील, या दृष्टीने शिक्षण, आरोग्य, निसर्गोपचार, स्वयंरोजगार, पाणीपुरवठा, मलनिस्सारण अशा अनेक विषयांवर प्रयोग होत होते. एक अद्भुत झपाटलेपण तेथे होते. गांधीजींचे सहकारी व ग्रामीण अर्थव्यवस्थेचे अभ्यासक जे. सी. कुमारप्पा यांनी ‘the defacto capital of india since service of country is the function of capital city‘ या शब्दात सेवाग्रामचं सार्थ वर्णन करून ठेवलंय.

आश्रमातील कामाचा विस्तार जसा जसा वाढत गेला तसं अधिक जागेची आवश्यकता भासायला लागली. गांधीजींना कार्यालयीन कामासाठीही जागेची कमतरता भासायला लागली. तेव्हा मीराबेनने आपली कुटी बापूंच्या हवाली केली. तीच आज ‘बापू कुटी’ म्हणून ओळखली जाते. या कुटीत एका चटईवर बसून चरख्यावर सूत विणता विणता गांधीजी येणार्‍या जाणार्‍यांसोबत संवाद साधत. स्वतंत्र कुटी मिळाल्याबरोबर गांधीजींनी आरोग्याच्या विषयात अनेक प्रयोग सुरू केलेत. आचार्य नरेंद्र देव, सरदार वल्लभभाई पटेल आजारी पडले तेव्हा त्यांच्यावर येथेच निसर्गोपचाराचे प्रयोग त्यांनी केले. आश्रमात असताना पावसाळ्याचा अपवाद वगळता गांधीजी कुटीबाहेर उघड्यावर झोपत असत. आश्रमातील कार्यकर्ते व पाहुण्यांनाही ते तसा आग्रह करत. एकदा लॉर्ड लिनलिथगो त्यांच्या भेटीसाठी आश्रमात आले. तेव्हा गांधीजींनी त्यांनाही उघड्यावर झोपण्याचा आग्रह केला. लॉर्ड लिनलिथगो यांना थंडी बाधण्याची भीती होती. मात्र असे काही होणार नाही, अशी हमी गांधीजींनी त्यांना दिली. त्यांच्या आग्रहाखातर भारताचा तेव्हाचा सर्वेसर्वा असलेला हा व्हॉईसरॉय उघड्यावर झोपला. याच लिनलिथगो यांनी गांधीजींसोबत कधीही संपर्क करता यावा म्हणून बापू कुटीत टेलिफोन लावून दिला. त्यासाठी वर्धेहून आठ किलोमीटर वायर ओढण्यात आली. कुटीसमोर पिंपळाच्या पुरातन वृक्षासमोर रोज सकाळ-सायंकाळ प्रार्थना करण्याचा परिपाठ गांधीजींनी घालून दिला. तो अजूनही सुरू आहे. १९३६ ते १९४६ ही दहा वर्षे सेवाग्राम आश्रम म्हणजे चैतन्याचा झरा होता. देश-विदेशातील शेकडो नामांकित माणसं गांधी नावाचं रसायन समजून घ्यायला येथे येत असत.२ ऑगस्ट १९४६ ला गांधीजींनी नौखाली जाण्यासाठी सेवाग्राम सोडलं तो त्यांचा आश्रमातील अखेरचा दिवस होता. जाताना लवकरच आपण परत येऊ असे सांगून गांधीजी गेले होते. मात्र नंतर नौखाली, बिहारच्या दंगली, फाळणी, स्वातंत्र्य, पुन्हा दंगली यामुळे ते बंगाल, दिल्लीतच अडकून पडलेत. नंतर थोडा निवांतपणा लाभताच २ फेब्रुवारी १९४८ ला त्यांनी सेवाग्राम आश्रमात परत जायचे ठरवले होते. मात्र नथुराम नावाच्या जनावराने ३0 जानेवारीला त्यांचा खून करून त्यांची जीवनयात्रा संपवल्याने ते कधीच परतू शकले नाहीत. गांधीजींच्या जाण्याने जवळपास दहा वर्षे चैतन्याने रसरसणारा सेवाग्राम आश्रम एका क्षणात सुन्न झाला. बधीर झाला. त्यांच्या जाण्यानंतर अजूनही त्यांच्या तत्त्वज्ञानानुसार अनेक उपक्रम, प्रयोग येथे केले जातात. अर्थात पूर्वीचं चैतन्य आता येणे नाही. मात्र येथील प्रत्येक गोष्टीत बापूंचं अस्तित्व आजही ठळकपणे जाणवतं. ज्यांना कोणाला गांधी नावाच्या माणसात औत्सुक्य असेल, खरंच असा रक्तामासाचा माणूस झाला होता का, हे समजून घ्यायचं असेल, त्यांच्याबद्दल जसं सांगितलं जातं तसं तो महात्मा जगला तरी कसा, हे जाणून घ्यायचं असेल, तर किमान एकदा या आश्रमाला भेट द्यायलाच हवी.